دکتر محمدرضا منجذب – دانشیار اقتصاد
♦️گستره فرهنگی آخرالزمان از هیچکسی پوشیده نیست. تصاویر اقتصادی که در دوره آخرالزمان ترسیم می گردد، به دو دسته تقسیم می شود. رویکرد منفی و شرایط اقتصادی ناگواری که پدید میاید (برخی فیلم های هالیوودی هم آن را به نمایش می گذارد) و رویکردی مثبت که شرایط مطلوب اقتصادی را به تصویر کشانده و معرفی می کند. ♦️سوال مهمی که مطرح می شود اینکه علم اقتصاد کنونی در هرکدام از دو حالت متصور مزبور چه نقشی می تواند ایفا کند. در این نوشته (یا نوشتار اول) رویکرد منفی را معرفی می کنم.
♦️با بروز و ظهور ویروس کرونا که تاثیری منفی بر بهداشت و اقتصاد جهانی داشته است، مشاهده کردیم انسانها توجه بیشتری به مسایل آخرالزمانی پیدا کرده اند. جستجو در متون مکاتب الهی و غیرالهی از گذشته دور تاکنون ویژگیهای اقتصادی آخرالزمان (به تعبیر ادیان قبل از ظهور) را به شرح زیر توصیف می نماید:
گسترش فساد و تباهی: بطور معمول فساد در اقتصاد موجب ناعادلانه شدن توزیع امکانات، تولید و درآمد می شود. خود این موضوع فقر و نابرابری را گسترش می هد.
کمبود باران وباریدن باران های بی موقع: در سالیان اخیر با گرم شدن زمین و بروز کم بارشی، مساله خشکسالی و کمبود آب تبدیل به یکی از موضوعات منطقه ای و جهانی شده است. بطوریکه در سال های آتی مدیریت منابع آب و حتی جنگ آبی مطرح هست.
کمبود آب بر بخش مهمی از تولیدات کشاورزی و مواد غذایی بشر تاثیری منفی بر جای می گذارد.
خشک شدن دریاچه ها و رودها: به تبع کمبود بارش بموقع، رودخانه ها و دریاچه ها کم آب و یا خشک می شوند. این خود علاوه بر تاثیرات مخرب بر اکوسیستم، محیط زیست، … بر تولیدات تبعی نیز تاثیری منفی می گذارد.
شیوع گرانی، گرسنگی، فقر و کساد تجارت: تورم و افزایش قیمت ها یکی از علایم آخرالزمانی است که بدان اشاره شده است. تورم فقیر را فقیرتر و ثروتمند را ثروتمندتر می کند. در این دوره تجارت و معاملات زیاد می شود، ولی بهره ای اندک نصیب مردم می گردد وپس از آن قحطی سختی رخ می دهد.
مرگ های فراوان وسریع وپی درپی است: بروز امراض فراگیر در متون پیش بینی شده است، بطور واضح به طاعون سفید (مانند کرونا) و طاعون سرخ اشاره شده است. این شرایط از دید بشر شرایطی غیرعادی تلقی می شود. برخی اقتصاددانان پیش بینی می کنند اگر کرونا گسترش یابد موجب بروز قحطی می شود.
گسترش فساد اخلاقی به دلیل فقر اقتصادی و غیر اقتصادی: متاسفانه در دنیای امروزی بروز این پدیده دل های انسانها را به درد آورده است (مانند تن فروشی برای یک وعده غذا).
♦️و شرایط و علایمی دیگر که در این مختصر نمی گنجد. دو سوالی که مطرح می شود اینکه آیا اکنون ما در این شرایط آخرالزمانی قرار داریم؟ پاسخ کوتاه اینکه هم بله و هم خیر. سوال دوم اینکه علم اقتصاد کنونی در شرایط آخرالزمانی به چه کار آید؟ پاسخ: علم اقتصاد علم تخصیص بهینه منابع کمیاب است. ♦️در شرایط آخرالزمانی که توصیفش رفت کمبود منابع (به نسبت نیازهای بشر) تشدید می شود. و لذا علم اقتصاد کاربرد دارد هر چند که این علم مانند سایر علوم بشری در پله اول خود قرار دارد و نقاط ضعف بسیاری نیز دارد. بدین لحاظ هست که حتی اقتصاد کشورهای پیشرفته در برهه هایی از زمان دچار رکود و لطمه شدید می شوند.
تصاویر اقتصادی که در دوره آخرالزمان ترسیم می گردد، به دو دسته تقسیم می شود. رویکرد منفی و شرایط اقتصادی ناگواری که پدید میاید (برخی فیلم های هالیوودی هم آن را به نمایش می گذارد) و رویکردی مثبت که شرایط مطلوب اقتصادی را به تصویر کشانده و معرفی می کند. ♦️سوال مهمی که مطرح می شود اینکه علم اقتصاد کنونی در هرکدام از دو حالت متصور مزبور چه نقشی می تواند ایفا کند. در این نوشته (یا نوشتار دوم) رویکرد مثبت را معرفی می کنم.
♦️شباهت عصر کرونا به عصر آخرالزمان چیست؟ بر مبنای متون (مکاتب الهی و مکاتب انسانی) در اختیار بشر دوره آخرالزمان قلوب انسانها به یکدیگر نزدیک می شوند. از این لحاظ کرونا می تواند یک پدیده آخرالزمانی تلقی شود. صحنه ای در ایتالیا در اوج کرونا اتفاق افتاد که مردم جدا از اعتقادات متفاوت در خیابان ها برای نجات راز و نیاز کردند. یا در آمریکا یک روز بعنوان روز دعا نامگذاری شد و… اینها نشانگر ضعف علوم بشری در باره این ویروس بود. هنگامی که یاس و نا امیدی بر انسانها مستولی می شود، توجه آنها به راز و نیاز به سمت خالق و استمداد از حضرت دوست افزایش می یابد. از این نظر کرونا یک پدیده آخرالزمانی هست.
♦️اتفاقات مثبتی در انتهای آخرالزمان می افتد چیست؟ نقش علم اقتصاد در آن دوره چیست؟ در پاسخ به بند اول سوال نکات زیر را بعنوان مشت نمونه خروار معروض می دارد:
گسترش دانش و بینش: انبوه علم و دانش در دوره حیات بشر از گذشته تا امروز تنها دو حرف از بیست و هفت حرف هست. ۲۵ حرف آن در این دوره آشکار خواهد شد که هرگز در گذشته جهان سابقه نداشته است.
نابودی نظام فقر مداری و ایجاد رفاه اقتصادی: زمینه تلاش برای همگان فراهم می شود. انحصارطلبی از بین می رود. همگان از نعمت های موجود بهره مند می شوند. دیگر نشانی از فقر و گرسنگی نخواهد بود. ضمنا صفات مذموم از قبیل حرص از بین می رود.
عدم نیازمندی: معیارها در حکومت متحول می شود. معیارهایی در حال حاضر برای ما پوشیده هست ولی ساختارهای اجتماعی را متحول می کند. گسترش شدید تولید در کنار عدالت محوری در توزیع باعث می شود که فقر ریشه کن شود. در این صورت عدم نیازمندی به گستره همه انسانها دامن می گسترد.
تامین سلامت و بهداشت همگانی: بواسطه رشد علوم در آن دوره سطح بهداشت افزایش و گسترش دارد. طول عمر انسانها افزایش می یابد. چون علم و تولید گسترش یافته، رفاه همگان افزایش می یابد.
گسترش عدالت اجتماعی و امنیت: امنیت اعم از جهانی، اجتماعی و فردی گسترده می شود.
وفور نعمت و توانایی مالی: نعمت های زیر زمین و روی زمین گسترده می شود بطوریکه فقیری وجود ندارد که به او کمک شود.
گسترش آبادانی: با گسترش علوم آبادانی در سرتاسر زمین گسترش می یابد.زمین حیاتی تازه می یابد. کم آبی و خشکی رخت بر می بندد. دریاها و رودها پر آب می شوند. گستره آبادانی تمام مناطق جهان را در بر می گیرد. محیط زیست سالم و با طراوت فراهم می شود.
استقرار حکومت بر مبنای شایسته سالاری واقعی: انسان های وارسته، خود ساخته، امین، عفیف و شجاع و… زمام کار را در دست می گیرند. خردمندان جامعه در پذیرش چنین انسان هایی گوی سبقت را از هم می ربایند.
و سایر ویژگی های بارزی که در این مختصر نمی گنجد.
♦️حال با این اوصاف نقش علم اقتصاد در آن دوران چیست؟ همانطور که گفته شد، علم اقتصاد علم تخصیص منابع کمیاب هست. چون در آن دوره منابع در اختیار بشر بسیار زیاد است و در اصل وفور نعمت وجود دارد، دیگر این خاصیت علم اقتصاد کاربردی نخواهد داشت. شاید مدیریت منابع فراوان، مدیریت انسانها با طول عمر بالا (بدلیل رشد شگفت انگیز علوم) و … از موضوعات جدید اقتصاد باشد. وقتی علوم رشد شایانی دارند، علم اقتصاد را هم شکوفا می شود و متناسب با مسائل مطرح آن دوره خود را آپدیت می کند. گالبرایت اقتصاددان معروف جمله ای دارد معروف که می گوید موضوع علم اقتصاد در آینده نحوه مدیریت اقتصادی انسان هایی با طول عمر طولانی خواهد بود.
♦️♦️نتیجه گیری و جمع بندی: پدیده کرونا از این منظر یک پدیده آخرالزمانی است که با ویژگی های خاص خود قلوب انسانها را به یکدیگر نزدیک کرده و ضعف انسانها را در علوم مختلف بشری ظاهر کرده است. توجه انسانها را به غیر انسان زیاد کرده است. آیا این پدیده در انتهای دوره آخرالزمان قرار دارد که بعد از ویژگی های مثبت بالا بروز و ظهور دارد؟ معلوم نیست و ما نمی دانیم. ولی تذکرات و توجهاتی که کرونا بما انسانها داده و می دهد (در عین خساراتی که دارد) مثبت و قابل تامل هست. علم اقتصاد کنونی در دوره کنونی هنوز نتوانسته بر مشکلات کرونایی غالب گردد. اما در دوره مثبت آخرالزمانی علم اقتصاد همچون علوم دیگر پیشرفت های قابل ملاحظه ای خواهد کرد و راهگشا خواهد بود.
t.me/drmonjazeb